ในประเทศที่ประชากรส่วนใหญ่ประกอบอาชีพทางการเกษตร มักจะมีพิธีเพื่อความเป็นศิริมงคลและเป็นขวัญกำลังใจแก่เกษตรกร ประเทศไทยเคยได้ว่าเป็นประเทศที่ประชากรส่วนใหญ่เป็นชาวนาจนมีคำกล่าวไว้ว่า “ชาวนาคือกระดูกสันหลังของชาติ” แม้โลกจะเจริญขึ้นด้วยเทคโนโลยี ในอดีตเคยใช้ควายไถนา แต่ปัจจุบันเปลี่ยนมาใช้เครื่องจักรหรือที่เรียกว่าควายเหล็ก แต่ก็ยังได้ชื่อว่าเป็นชาวนา ประเทศไทยมีพิธีที่จัดขึ้นเกษตรกรโดยเฉพาะเรียกกันว่า “วันพืชมงคล” มีพิธีหลวงคือพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ จัดขึ้นที่ท้องสนามหลวงทุกปี
พิธีการมีผสมทั้งพราหมณ์และพุทธ มีการเสี่ยงทายตามคติความเชื่อที่มีมาแต่โบราณกาล ปีนี้พระโคกินหญ้าทายว่าน้ำกำลังดี ข้าวกล้าจะได้ผลอุดมสมบูรณ์ แต่จะจริงหรือไม่ก็ต้องคอดูกันต่อไป ในสมัยพุทธกาลกษัตริย์มีอาชีพทำนา แม้พระราชบิดาของเจ้าชายสิทธัตถะก็เป็นชาวนาจัดพิธีแรกนาขวัญทุกปี ครั้งหนึ่งเจ้าชายสิทธัตถะเมื่อครั้งที่ยังเป็นเด็กก็เคยไปร่วมงาน ได้ทอดพระเนตรเห็นฝูงสัตว์เล็กสัตว์น้อยที่ต้องมาตายลงในขณะที่กำลังไถนา จึงได้เกิดความสงสารแผ่เมตตาจิตนั่งสมาธิใต้ร่มไม้
ประเทศที่นับถือพระพุทธศาสนาจึงมักจะมีพิธีแรกนาเพื่อบ่งบอกถึงการเริ่มต้นในการทำนาของประชาชนในชาติ ภายหลังที่เจ้าชายสิทธัตถะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าแล้วได้เปลี่ยนจากการทำนาทางโลกมาเป็นการทำนาทางธรรมมีปรากฎในกสิสูตร สังยุตตนิกาย สคาถวรรค พราหมณสังยุตต์ (15/671/209)ความว่า “สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเสด็จประทับอยู่ ณ พราหมณคามชื่อว่าเอกนาลา ในทักขิณาคีรีชนบท แคว้นมคธ ในสมัยนั้น กสิภารทวาชพราหมณ์เทียมไถมีจำนวน 500 ในฤดูหว่านข้าวทำนา
วันหนึ่งพระพุทธเจ้า ทรงถือบาตรและจีวรเสด็จเข้าไปยังที่ทำการงานของกสิภารทวาชพราหมณ์ในเวลาเช้า ซึ่งเป็นเวลาที่กสิภารทวาชพราหมณ์กำลังเลี้ยงอาหารมื้อเช้า พระผู้มีพระภาคเสด็จเข้าไปยังที่เลี้ยงอาหารของเขา
กสิภารทวาชพราหมณ์ ได้เห็นพระผู้มีพระภาคประทับยืนบิณฑบาตอยู่ จึงได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า “ข้าแต่พระสมณะ ข้าพเจ้าไถและหว่านครั้นไถและหว่านแล้ว ย่อมบริโภค แม้พระองค์ก็จงไถและหว่าน ครั้นไถและหว่านแล้ว จงบริโภคเถิด” นั่นเป็นการแสดงการปฏิเสธไม่ถวายอาหารบิณฑบาตแด่พระพุทธเจ้า
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า ดูกรพราหมณ์ แม้เราก็ไถและหว่าน ครั้นไถและหว่านแล้วก็บริโภค
กสิภารทวาชพราหมณ์กราบทูลว่า ก็ข้าพเจ้าไม่เห็นแอก ไถ ผาล ประตัก หรือโคทั้งหลายของท่านพระโคดมเลย เมื่อเช่นนี้ท่านพระโคดมยังกล้ากล่าวนี้ แม้เราก็ไถและหว่าน ครั้นไถและหว่านแล้วก็บริโภคได้อย่างไรกัน
กสิภารทวาชพราหมณ์ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคด้วยคาถาว่าพระองค์ปฏิญาณว่าเป็นชาวนา แต่ข้าพเจ้าไม่เห็นการไถของพระองค์ พระองค์ผู้เป็นชาวนา ข้าพเจ้าถามแล้วขอจงตรัสบอก ไฉนข้าพระองค์จะรู้การทำนาของพระองค์นั้นได้
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า “ศรัทธาเป็นพืช ความเพียรเป็นฝน ปัญญาของเราเป็นแอกและไถ หิริเป็นงอนไถ ใจเป็นเชือก สติของเราเป็นผาลและประตัก เรามีกายคุ้มครองแล้ว มีวาจาคุ้มครองแล้ว เป็นผู้สำรวมแล้วในการบริโภคอาหาร เราทำการดายหญ้า (คือวาจาสับปรับ)ด้วยคำสัตย์ โสรัจจะของเราเป็นเครื่องให้แล้วเสร็จงาน ความเพียรของเราเป็นเครื่องนำธุระไปให้สมหวังนำไปถึงความเกษมจากโยคะ ไปไม่ถอยหลัง ยังที่ซึ่งบุคคลไปแล้วไม่เศร้าโศก เราทำนาอย่างนี้ นาที่เราทำนั้นย่อมมีผลเป็นอมตะ บุคคลทำนาอย่างนี้แล้ว ย่อมพ้นจากทุกข์ทั้งปวงได้”
ใกล้ๆบูโรบูดูร์มีอนุสาวรีย์แห่งหนึ่งตั้งตระหง่านอยู่กลางเมือง
กสิภารทวาชพราหมณ์กราบทูลว่า ท่านพระโคดมผู้เป็นชาวนา ขอจงบริโภคอมฤตผล
ที่ท่านพระโคดมไถนั้นเถิด พระผู้มีพระภาคตรัสว่า เราไม่พึงบริโภคโภชนะ ซึ่งได้เพราะความขับกล่อม ดูกรพราหมณ์ นี่เป็นธรรมของบุคคล ผู้เห็นอรรถและธรรมอยู่ ท่านผู้รู้ทั้งหลาย ย่อมรังเกียจโภชนะที่ได้เพราะการขับกล่อม ดูกรพราหมณ์ เมื่อธรรมมีอยู่ ความเป็นไป (อาชีวะ) นี้ก็ยังมีอยู่ แต่ท่านจงบำรุง ซึ่งพระขีณาสพทั้งสิ้น ผู้แสวงหาคุณใหญ่ มีความคะนองระงับแล้วด้วยข้าวน้ำอันอื่น ด้วยว่าการบำรุงนั้นเป็นนาบุญของผู้มุ่งบุญ
เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสเช่นนี้แล้ว กสิภารทวาชพราหมณ์ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคว่า ข้าแต่พระโคดม ภาษิตของพระองค์แจ่มแจ้งนัก ข้าแต่พระโคดม ภาษิตของพระองค์แจ่มแจ้งนัก พระองค์ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยาย ดุจหงายภาชนะที่คว่ำ เปิดของที่ปิดไว้ บอกทางแก่คนหลงทาง ส่องประทีปในที่มืด ด้วยหวังว่า คนมีจักษุจักมองเห็นได้ ข้าแต่พระโคดม ข้าพระองค์นี้ขอถึงพระผู้มีพระภาคกับพระธรรมและพระภิกษุสงฆ์ว่าเป็นสรณะ ขอพระผู้มีพระภาคทรงจำข้าพระองค์ว่าเป็นอุบาสก ผู้ถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะจนตลอดชีวิตตั้งแต่วันนี้เป็นต้นไป
นักปฏิบัติธรรมมองทุกอย่างเป็นธรรมะ แม้แต่การทำนาก็สามารถนำมาประยุกต์ใช้กับการปฏิบัติธรรมได้ หากใช้ปัญญาวิเคราะห์ให้ดีจะเห็นว่าพระพุทธศาสนานั้นแม้จะถือกำเนิดมานานกว่าสองพันปีแต่ก็สามารถประยุกต์เข้าได้กับศาสตร์ใหม่ๆเกือบทุกศาสตร์
พระมหาบุญไทย ปุญญมโน
13/05/53